درمانِ اپیکوری

درمانِ اپیکوری

قرصِ فلسفه به کار می‌آید!

ماسیمو پیلیوچی

مترجم: رها حمزه‌ لوئیان

آیا درمانی برای زندگی وجود دارد؟ این سؤال ممکن است کمی عجیب به‌نظر برسد، زیرا معمولاً زندگی را چون یک بیماری متصور نمی‌شویم و بااین‌حال، با کمی تأمل به‌یاد می‌آوریم که در دورانِ مدرن، صنعت بزرگی از «گورو»^۱و مرشدهایی خودخوانده وجود دارد که مدعی هستند درمانی برای همۀ مشکلات ما در زندگی، چه نارضایتی از شغل یا رابطه‌مان، چه اضطراب برای آینده، یا ترس از مرگ، به پشتوانۀ هزینه‌ای گزاف، ارائه می‌کنند.

اما اپیکوریانِ باستان قبلاً چنین درمانی را به‌صورت رایگان ارائه کرده بودند. آن‌ها، آن را تترافارماکوس^۲یا «درمان چهارگانه» می‌نامیدند، که نسخه‌ای استعاری از درمانی واقعی برای زخم‌ها و التهاباتِ پوستی بود که از چهار ماده (مومِ زنبور عسل، قیر، رزین و چربی) تشکیل می‌شد. نسخۀ اپیکوریان از درمان چهارگانه معمولاً به‌عنوان متنی به یاد آورده می‌شود که به شاعرِ قرن اول قبل از میلاد، فیلودموس^۳از گادارا^۴در اردنِ امروزی، مرتبط است. این متن در یک پاپیروس در هرکولانیوم^۵، یکی از دو شهری (در کنارِ پمپئی) که توسط فوران ناگهانیِ آتشفشان وزوو در سالِ ۷۹ میلادی نابود شد، یافت گشت. [این متن] می‌گوید:

از خدا نترس،

نگران مرگ نباش،

آنچه خوب است به سهولت حاصل می‌شود،

آنچه وحشتناک است به آسانی تحمل می‌گردد.

این‌ها چهار آموزۀ اول، از فهرستی شاملِ چهل آموزه‌ نشئت گرفته‌اند که هستۀ اصلی فلسفۀ اپیکوری را تشکیل می‌دهند. سایر آموزه‌ها به موضوعات مختلفی از جمله فلسفۀ طبیعی (اصولِ ۱۰-۱۳)، حدومرزِ امیال^۶(اصول ۱۸-۲۱)، معرفت‌شناسی (‌اصول ۲۲-۲۵)، مفهومِ عدالت (اصول ۳۱-۳۸) و اهمیت دوستی (اصول ۳۹-۴۰) می‌پردازند.

لوسیان^۷، اهلِ ساموساتا، هجونویسِ قرن اول میلادی، در میانۀ نقد خود از یک شارلاتانِ عارف‌مانندِ موفق، به‌ نامِ الکساندر اهلِ آبونوتیکوس (ابونوتیخوس)^۸در ترکیۀ امروزی، دربارۀ آموزه‌های اپیکوری شروع به نوشتن کرد. این اثر با عنوانِ «الکساندر اوراکلِ دلال»^۹شناخته شده و از آن می‌آموزیم که شخصیت اصلی در بخشی از داستان، یکی از کتاب‌های اپیکوروس را سوزاند، زیرا او اپیکوریان را ملحد می‌دانست (حال‌آنکه طرفداران اپیکور بی‌خدا نبودند). به همین سبب، لوسیان نقد ویرانگر خود از الکساندر را با ستایش و [تمجید] فراوان از آموزه‌هایِ اپیکوری به پایان می‌رساند:

«آن مرد (الکساندر) هیچ تصوری از برکاتی که آن کتاب به خوانندگانش اعطا می‌کند، نداشت. همچنین از آرامش، سکون و استقلال ذهنی که ایجاد می‌سازد، از محافظتی که در برابرِ ترس‌ها، ارواح و شگفتی‌ها، امیدهایِ بیهوده و خواسته‌هایِ بی‌حدوحصر فراهم می‌کند، از قضاوت و صداقتی که پرورش می‌دهد، یا از پاکسازی واقعیِ روح، نه با مشعل‌ها و گیاهانِ بی‌ارزش^۱۰، بلکه با همراهیِ عقلی کامل، حقیقت و صراحت، ذره‌ای مطلع و آگاه نبود.»

پس بیایید به تترافارماکوس نگاهی دقیق‌تر بیندازیم. از خدا نترس، نه به این دلیل که خدایان وجود ندارند، بلکه به این سبب که آن‌ها به امور انسانی بی‌علاقه‌اند و در عوض، مشغولِ فعالیت‌هایِ الهی‌ای، مانندِ اندیشه و تأمل در خود هستند. از دیدگاه اپیکوری، دعا کردن اتلاف وقت و انرژی است و هر کشیشی که خلاف این را به شما بگوید، احتمالاً در تلاش است تا شما را فریب دهد. (این یکی از دلایلی است که اپیکوریان هرگز در نخستین کلیساها محبوب نبودند.)

این نگاه ما را به‌سویِ درمان چهارگانه روانه می‌کند: نگرانِ مرگ نباشید. چرا؟ زیرا همانطور که اپیکور در نامه‌اش به دوستش منوئکئوس^۱۱نوشت: «مرگ چیزی برای ما نیست، زیرا وقتی ما هستیم، مرگ فرا نمی‌رسد، و هنگامی‌که مرگ به ضیافتِ ما پای بگذارد، دگر مایی وجود ندارد»^۱۲. ازآنجا‌که مرگ پایان آگاهی را با خود به همراه دارد، احساسی از ترس در ارتباط با زندگیِ پس از مرگ، منطقی نیست (نکتۀ دیگری که مسیحیان به‌شدت با آن مخالف بودند).

البته ممکن است پذیرش این مسئله که آنچه خوب است به آسانی به دست می‌آید، دشوار باشد. اگرچه برای اپیکوریان، آنچه خوب است، هر چیزی است که نیازهایِ طبیعی و لذت‌هایی ساده همچون سرپناه، غذایی بی‌آلایش، آب و همنشینی با دوستان را، برآورده سازد. در واقع، در مقایسه با لذت‌هایِ غیرطبیعی یا غیرضروری، به‌مانند شهرت، موفقیت (به هر شیوه‌ای که تعریف شود)، ثروتِ زیاد و انبوهی از دارایی‌ها، که اپیکوریان از آن‌ها پرهیز می‌کردند، به دست آوردن آن‌ها بسیار آسان‌تر است.

البته شاید بلعیدنِ آخرین ذره از نوشدارویِ اپیکوری سخت‌تر باشد: آنچه وحشتناک است، به آسانی تحمل می‌شود و بااین‌حال ایدۀ اولیۀ آن منطقی به نظر می‌رسد. اگر ما موقعیت دردناکی را، چه به‌لحاظ ذهنی و چه از نظر جسمی، تجربه کنیم، احتمالاً این وضعیت در یکی از این دو دسته قرار خواهد گرفت: نسبتاً خفیف و از این رو قابل تحمل؛ یا بسیار شدید و درنتیجه احتمالاً کشنده. بنابراین، اگرچه این نسخۀ آخر ممکن است بحث‌برانگیزترین جزء تترافارماکوس باشد، اما وقتی متوجه می‌شویم که اپیکوریان در شرایطی بسیار دشوار، نسبت به امکان خودکشی پذیرا بودند، به عبارت دیگر، خودکشی را به عنوان آخرین حربه تلقی می‌کردند، منطقی‌تر در نظر می‌آید، چراکه هر یک از ما باید وضعیت خود را به‌طور عقلانی ارزیابی کرده و براساس آن تصمیم بگیرد. بااین‌وجود، این یک احتمال است و این پندار را فاش می‌کند که دردِ طولانی‌مدتِ غیرقابل ِتحمل، واقعاً چیزی نیست که نیاز به تأمل و تفکر داشته باشد.

حتی اگر کسی به‌طور کامل فلسفه اپیکوری را نپذیرد، در چهار درمان (که برخی آن را معادل چهار حقیقت شریفِ بودایی^۱۳می‌دانند) چیزهای زیادی برای توصیه وجود دارد. بااین‌حال، مهم‌ترین بینش ضمنی شاید این باشد که چیزها ممکن است آنطور که دیگران می‌پندارند و اصرار دارند به ما بگویند، نباشند. بنابراین، اگر چشمان خود را بر روی حقایق واقعی جهان بگشایم، زندگیِ شادی خواهیم داشت.