فلسفۀ تاریخ و هنری کیسینجر جوان

فلسفۀ تاریخ و هنری کیسینجر جوان

کیسینجر در باب فلسفۀ تاریخ چه می‌گوید؟

هایدون پرهام^۱

ترجمۀ: مسیحا آزاد و پارسا مشایخی فرد

اگر از افراد گوناگونی درباره هنری آلفرد کیسینجر^۲ بپرسید، احتمالاً با پاسخ‌های متفاوتی روبه‌رو خواهید شد. از دید بسیاری، او یا یک سیاست‌مدار نابغه‌ است که در جنگ سرد پیروز شده، یا جنایت‌کاری جنگی بوده که مدت‌هاست کیفرخواست او توسط دادگاه بین‌المللی شهرِ لاهۀ هلند^۳، به‌ تعویق‌ افتاده است. با توجه‌ به جایگاه و اهمیت کیسینجر در تاریخ، بررسیِ چگونگی ایده‌ها و علایقِ اولیۀ او که بسیاری پیش‌بینی می‌کردند شخصیت کیسینجر به‌مانند آن‌ها خواهد شد، ارزشمند است. بر همین اساس، شاید هیچ دریچه‌ای بهتر از پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد او در هاروارد، برای ورود به ذهن کیسینجر جوان وجود نداشته باشد؛ متنی که تا به امروز توجه بسیاری از افراد را به خود جلب کرده است.

حوزۀ اصلی تمرکز کیسینجر تنشِ بین تجربۀ زیستِ فردی از مسیر ارادۀ آزاد^۴ و جبرگراییِ^۵ فرایند تاریخ است:

«آیا تاریخ همان‌گونه که هگل می‌گفت، تحقق روحِ آزادی است؟ یا همان‌طور که اشپنگلر^۶ استدلال کرد، نشان‌دهندۀ رشد و زوالِ فرهنگ‌های بنیادین است؟ آیا جوهرۀ این فرهنگ‌ها، یک رمزوراز است؟ آیا اشتیاقِ نیرویِ حرکتی آن‌ها، نمایندۀ قدرتِ تجلی این فرهنگ‌های به‌خصوص است؟ آیا هدفِ عمیق‌تری در ظهور و زوال چنین تمدن‌هایی وجود دارد؟ همان تحققِ نجات با پایبندی به ایمان که آرنولد توین‌بی^۷ به آن اشاره می‌کند؟ آیا تاریخ چیزی بیش از بازگشت ابدی^۸ نیست؟ شاید تاریخ صحنۀ تئاتری باشد برای مردی که از نیچه^۹ پیشی می‌گیرد، یا آیا همان‌طور که کانت می‌گوید: نمایشِ نقشه‌ای الهی^۱۰ است که به‌تدریج آشکار می‌شود و آن را عیان می‌سازد و سپس صلح جهانی را به اوج خود می‌رساند؟»

اولین ایستگاه نظری ما برای توقف، اسوالد اشپنگلر، سیاست‌مداری است که ایده‌هایش در موردِ رشد و زوال تمدن‌ها، پس از جنگ جهانی اول در آن زمان بسیار تأثیرگذار بوده است. سپس، به‌نقد کیسینجر به آرنولد توین‌بی، که او هم یکی از تأثیرگذارترین مورخان در آن زمان بوده، می‌پردازیم و در نهایت، نظر کیسینجر که متکی بر ایده‌هایی مربوط به کانت است را، مورد تحیل و بررسی قرار می‌دهیم؛ زیرا ایده‌های کانت دربارۀ ظهور تدریجی یک طرحِ الهی از طریق عقل، به‌عنوانِ جامع‌ترین دیدگاه متافیزیکی تاریخ، نه‌تنها در اندیشۀ آلمانی بلکه در تفکر دیگرِ ملل غربی نیز، سایه‌افکنده است.

کیسینجر معتقد است که تنها راه ارزیابی این متفکران، بررسی پیش‌فرض‌های متافیزیکی آن‌ها برای تعیین درک کلی‌شان از رابطۀ انسان با تاریخ است. کیسینجر استدلال می‌کند که تنها در تفسیر اشپنگلر و توین‌بی است که دیدگاه کامل‌تری از اندیشۀ کانت می‌تواند راه‌حلی عملی را ارائه دهد.

کیسینجر آشکارا بیش از همه اشپنگلر را تحسین می‌کند، البته تنها دلیلِ آن نمی‌تواند به صفحات متعددی که به او در پژوهش کیسینجر تعلق دارد، متکی باشد، بلکه از دید کیسینجر این متفکر قوی‌ترین ارزیابیِ ممکن را در باب این موضوع ارائه می‌دهد. اشپنگلر که به‌شدت تحت‌تأثیر هگل قرار گرفته بود، تمدن‌ها را بنیان‌های مستقلی می‌دید که از طریقِ تجربۀ ژرفای خود، ماندگاری خویش را بالفعل می‌کنند. تاریخ ازطریق تجلی یک سرنوشت اجتناب‌ناپذیر آشکار می‌کند که تکمیل آن نتیجۀ مشارکت ناخودآگاه در فرایندِ «شدن»^۱۱ است. چنین است که از دید اشپنگلر هر فرهنگی در تاریخ سیاسی و هنری، فرایندِ جوانی، بلوغ و افول خود را طی می‌کند. به باور کیسینجر، اشپنگلر یک غیبگوی بالفطره و البته تا حدودی گمراه بود. کیسینجر دراین‌باره می‌گوید:

«دیدگاه اشپنگلر رویکردی متفاوت به تاریخ را در بر می‌گرفت. هرچند که نظر ما در باب نتیجه‌‍‌گیری‌های او فراتر از تحلیل علّیِ صرف داده‌ها و جزم‌گرایی^۱۲ سطحیِ بسیاری از نظریه‌های پیشرفت باشد، این اعتقاد همچنان پابرجاست که اشپنگلر نظمی را در زندگی یافته که فراتر از نظام‌بندی‌های بیهوده و جلوه‌های پیشینی آن است.»

اشپنگلر از نظر کیسینجر، فردی متفکر با رویکردی انقلابی بود که شیوۀ جدیدی برای نگرش به تاریخ را ارائه داد. او در نظام‌ فکریِ خود، جدای از نگاه مرسوم، تاریخ را نه صرفاً به‌مثابۀ کنشی در جهتِ پیشرفت در فناوری، فلسفه، نهادها یا فرهنگ یک جامعه، بلکه روندی تصادفی و بنیادین در چرخۀ تمدن بشری، به حساب آورد. به‌این‌ترتیب او فلسفۀ تاریخ را همچون تلنگری می‌داند. بااین‌حال، اشپنگلر هر چقدر هم که باهوش باشد، هرگز نتوانست کیسینجر را راضی کند، زیرا سرنوشت فراگیر یک تمدن جایی برای ارادۀ آزاد فردی باقی نگذاشته است.

از سویی دیگر، توین‌بی فرایند اشپنگلر را در پیش گرفت و سعی کرد تا با ارائۀ مدارک بیشتری، دست به تکمیل مفاهیم مدنظر اشپنگلر در ساختار فرجام‌شناسی مسیحی^۱۳ بزند. توین‌بی خود را یک تجربه‌گرای بریتانیایی می‌دانست که به‌شدت تحت‌تأثیر روش‌شناسی هیوم و پوزیتیویست‌های منطقی بود. او توسعۀ تاریخی را نه به‌عنوان فرایندی بنیادین در چرخۀ حیاتِ یک تمدن، بلکه به‌عنوان انطباق موفقیت‌آمیز با مشکلی که یک تمدن با آن مواجه است، یعنی چالش و پاسخ آن^۱۴، می‌دید. او با پرداختن به جزئیات قابل توجهی، به‌مانند تقسیم‌بندی‌ِ هر دورۀ به‌خصوص زیستِ یک تمدن^۱۵، تعاملات متناسبِ بازیگران تاریخی را شرح کرده و چگونگی رشد و انحطاطِ یک تمدن را در فرایندی شبه تکاملی، توضیح داده است. توین‌بی دراین‌باره می‌گوید:

«تمدن‌ها موجوداتی بنیادین نیستند که سرنوشت آن‌ها، تاریخ آن‌ها را تعیین کند، بلکه صرفاً به‌مثابۀ زمینه‌هایی بایست شناخته شوند که فعلیت هر ملت در آنان رقم می‌خورد. تمدن‌ها به‌دلیل یک مرگ غیرقابل‌اجتناب از هم نمی‌پاشیدند، بلکه دست به خودکشی می‌زدند… چنین است که از فروپاشی امیدهای مادی هر تمدن، چشم‌اندازی نهایی پدید می‌آید و معنای رنجِ بشریت، در تجسم واقعیِ وجود تاریخی، پادشاهی خدا^۱۶، یا مسیح چون پادشاهی برروی زمین، خود را نمایان می‌کند.»

بااین‌حال، کیسینجر نظر توین‌بی را حتی کمتر از دیدگاه اشپنگلر راضی‌کننده و منطقی می‌بیند؛ زیرا پیش‌فرض‌های توین‌بی در مورد پایانِ تاریخ مسیحی، رویکرد تجربی در مطالعۀ تاریخ را نادیده می‌گیرد، زیرا دیدگاه بیولوژیکی و تکاملی، با نوعِ به‌خصوص نگاهِ الهیاتی به تاریخ، هیچ قرابت و رابطه‌ای ندارد.

اندیشۀ کانت سرانجام راه‌حلی برای معضل اساسی کیسینجر ارائه می‌دهد. کانت سعی کرد دو مکتبِ فکری غالب در زمان خود را با هم ترکیب کند و از آن فراتر رود. عقل‌گرایی که توسط اسپینوزا تجسم‌یافته بود، بر این باور بود که تمامی کنش‌ها صرفاً ضرورتی هستند که آشکار می‌شوند و از سویی دیگر، تجربه‌گرایی که با شکِ متافیزیکی هیوم تجسم‌یافته است، واقعیت نهایی را غیرقابل‌شناخت جلوه می‌دهد. نفی ارادۀ آزاد توسط اسپینوزا در تاریخ، منعکس‌کنندۀ نفی اشپنگلر بود. درحالی‌که توین‌بی سعی کرد تا با مسیحیتِ مدنظر خود از هیوم فراتر رود، که در نهایت منجر به یک شکست سهمگین نظری شد؛ بنابراین، آشتی کانت بین عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی، منعکس‌کنندۀ ضدیتِ بین اشپنگلر و توین‌بی بود.

کانت با ایجاد تمایز بین واقعیتِ فنومنال (چیزهایی که با عقلِ محض درک می‌شوند) و نومنال (اشیا فی‌نفسه و ابژه‌های عقلِ نظری) به این امر دست‌یافت. در این موقعیت، تحلیلِ علّی به واقعیتِ فنومنال تنزل یافت، درحالی‌که تجربۀ انسان از اخلاق در حوزه نومنال گشوده شد؛ بنابراین کانت عقل را محدود کرد و راه را برای باور باز کرد^۱۷. چنین است که تضادِ بین ضرورت و آزادی، جبرگرایی هضم شده در تاریخ و تجربۀ ارادۀ آزاد، در شناخت محدودیت‌های عقل محض و بسط امر نومنال، آشتی یافتند؛ بنابراین، جبرگرایی به‌عنوانِ روند طبیعی تاریخ و تجربۀ انسان از آزادی، متناقض بایکدیگر نیستند، بلکه صرفاً دوروی یک سکه‌اند، یکی با فنومنال و دیگری نومنال.

کانت در مقالۀ خود، صلح پایدار: یک طرح فلسفی^۱۸، قانون اخلاقیِ درک شده در واقعیت نومنال را در ملاحظات سیاسی بین‌المللی اعمال کرد. او استدلال کرد که به محض تحقق این مقوله، مجوزهای مربوط به اخلاق در قلمروی سیاسی گسترش می‌یابند. بنابراین، از آنجایی که قانون اساسیِ جمهوری جمعی اخلاقی، امر قاطع را نهادینه می‌کند، زیرا باید آنطور رفتار کرد که اعمال ما توانایی تبدیل شدن به یک قانونِ کلی را داشته باشد، و از آنجایی که انسان هرگز نمی‌تواند صرفاً به‌مثابۀ وسیله درک شود^۱۹، صلحی که از طریق همکاری بین‌المللی در جمهوری‌های فدرالِ اخلاق‌مدار به دست می‌آید، بالاترین وظیفه و عالی‌ترین هدفِ انسان است. کیسینجر به اینکه فلسفۀ سیاسی کانت از گزاره‌های متافیزیکی و اخلاقی این متفکر سرچشمه می‌گیرد، احترام می‌گذارد. اما در نهایت، آن را براساس مبانی روش‌شناختی ویژۀ خود، رد می‌کند. لازم به ذکر است که این کار کیسینجر، منعکس‌کنندۀ ردِ ویلسونینیسم^۲۰ است که در زمانۀ او بسیار مرسوم شده بود.

در سیرِ بررسی وسعت تز کیسینجر، یاد داستانی از سفر او به چین افتادم. هنگامی که کیسینجر از جئو ئن لای^۲۱ سیاستمدار چینی نظرش را در مورد انقلاب فرانسه پرسید، ئن لای پاسخ داد: «هنوز خیلی زود است تا بتوان درباره‌اش صحبت کرد.»، البته نباید از خیر این نکته گذشت که درکِ ئن لای به لطف مترجم، از سوال کیسینجر اشتباه بود، زیرا او گمان می‌کرد که منظور این مرد امریکایی اعتراضات دانشجویی سالِ ۱۹۶۸ است. کیسینجر معتقد بود که مقامات چینی نابغه‌هایی هستند که برحسبِ شرایط مختلف در طول قرن‌ها می‌توانند با فکر خود سفر کرده و آینده‌نگری کنند. کیسینجر در کتابِ «در باب چین»^۲۲ خود، در بخشی از فصل آغازین، به توضیحِ بازی رومیزی چینیِ وی‌چی^۲۳ می‌پردازد. او باور دارد که این بازی بسیار پیچیده‌تر از شطرنج است و سعی دارد تا ازاین‌طریق نشان دهد که چگونه افکار حزب کمونیست چینی می‌تواند در آینده‌ای نه‌چندان دور، متناسب با آنچه در فرهنگ آنان نهفته است، در موقعیت بهتری از استراتژی‌های غربی قرار بگیرد.

البته نبوغِ خود کیسینجر را نمی‌توان هرگز نادیده گرفت. کیسینجر همواره به بزرگ‌ترین مقیاس‌های ممکن فکر می‌کرد و چنین بود که بیشتر از آنکه مقامات چینی یا هر مقام بین‌المللی, در پی تفهیم جایگاه خود در جهان برای او باشند، سعی داشتند تا شخصیت کیسینجر را مورد بررسی قرار دهند. چنین است که پیشرفت‌های سریع‌السیر کسینجر و تاثیر او در چند دهۀ اخیر در حوزه‌های مختلفی همچون فلسفه و سیاست، نمایندۀ جاه‌طلبی‌های اندیشمندانۀ او هستند. با تمامی این اوصاف، نمی‌توان نقش کیسینجر در تحلیل و تفهیم فلسفۀ غرب در حوزۀ سیاست و روابط بین‌املل را، فارغ از جایگاه او به‌عنوان یک سیاست‌مدار، نادیده گرفت.

در باب تصویر اصلی:

هنری کیسینجر جوان در دانشگاه هاروارد | ۱۹۵۹ – Harvard file photo

این متن ترجمه‌ای بود از مقالۀ Young Henry Kissinger’s Philosophy of History به قلم Haydon Parham که در سایت providencemag.com منتشر شده است.

#هنری_کیسینجر #فلسفه_تاریخ