نگاهی قرن بیست‌ویکمی به شعر حَماسی

نگاهی قرن بیست‌ویکمی به شعر حَماسی

اشعار حماسی چه پیامی برای جهان معاصر ما دارند؟^۱

تالیا زاکس

مترجم: شکیبا سام

ترجمه‌هایِ جدید «آنئید»^۲، «بـِیُوولف»^۳ و دیگر داستان‌هایِ کهن، برخی از ایده‌های مدرن امروزیِ ما را به چالش می‌کشند. آنئید، حماسۀ ویرژیل^۴، در موردِ تأسیس رم توسط پناهندۀ تروا، «آنئاس»^۵، چنان تأثیرگذار است که تی.اس.الیوت زمانی آن را به‌عنوان «کلاسیکِ تمام اروپا» توصیف کرد. شَدی بارش^۶، محقق ادبیاتِ کلاسیک در دانشگاه شیکاگو، فکر می‌کند که در ۲۰۰۰ سال گذشته، ما آن را به‌طرز غلطی خوانده‌ایم.

به گفتۀ بارش، قبل از اینکه ویرژیل «آنئید» را بنویسد، آنئاس خائنی به‌حساب می آمد که به یونانیان کمک کرد تا تروی را تصرف کنند. ویرژیل با بازنمایی او به‌عنوان یک قهرمان، درک ما از تاریخ رُم را تغییر داد. به گفتۀ بارش، صاحب ترجمۀ جدید آنئید که در ماه اکتبر منتشر می‌شود^۷، آنچه که خوانندگان از نظر تاریخی از قلم انداخته‌اند، این است که ویرژیل تصویری سیاسی و شخصی طراحی کرده بود تا امپراتوریِ درحال گسترش رم را عادلانه و با فضیلت، به‌مثابۀ امری قدسی، جلوه کند:

«او درحال نوشتن حماسه‌ای است که به خودش اشاره دارد و همچنین می‌گوید: «هی ببین، من در تلاش برای خلق یک اسطورۀ ملی هستم». اگر به دقت نگاه کنید، «آنئید» واقعاً داستانی است «دربارۀ اینکه چگونه می‌توان یک شخصیت را در تاریخ بازنویسی نموده، و او را از کسی که مورد شماتت قرار دارد به فردی ستودنی تبدیل کرد.»

ترجمۀ بارش تنها یکی از چندین کتاب جدید در این حوزه است. برخی از آثار مهمِ دیگر شامل ترجمۀ ماریا داهوانا هدلی^۸ از «بئوولف» و «خواندن و نخواندن^۹ – ملکۀ پریان»^۱۰ اثر کاترین نیکلسون^۱۱ می‌شود. با مطالعۀ آثار مذکور و نظیر آن‌ها متوجه می‌شویم که هرکدام از این پژوهشگران با روش به‌خصوص خود به این ژانر می‌پردازند و قصد دارند تا اشعار حماسی، که به قول شاعر و منتقد ادوارد هیرش^۱۲، تمایلی قهرمانانه در بیان خویش دارند را، به‌شکلی متناسب و زمانمند، مورد بررسی قرار دهند.

شعر حماسی علاوه‌بر ایجاد زیربنایِ ادبیات جهان، در بسیاری از رویدادهایِ تاریخی برای تعریف ارزش‌هایِ اجتماعی و شکل دادن به هویت سیاسیِ ملت‌ها مورد استناد قرار گرفته است. کتاب‌هایِ جدید، موضوعاتی از «آرگوناتیک»^۱۳ اثر آپولونیوس رودیوس^۱۴، حماسه‌ای یونانی از ۳۰۰ سال قبل از میلاد را، بررسی می‌کنند که سه قرن پیش از «آنئید» نوشته شده و تاثیر آن تا زمانِ «ملکۀ پریان» اثر ادموند اسپنسر^۱۵، که در پایان قرن شانزدهم در انگلستان منتشر شد، احساس می‌شود. کتاب‌هایِ کلاسیکی که در متن خود چشم‌اندازِ آشفتۀ سیاسی زمانۀ ما را تصویر کرده و قابل فهم می‌کنند، گواهی از فرصتی دیگر برای پرداختن به چنین داستان‌هایی هستند، آثاری که برای مدتِ مدیدی درک غرب از جهان را شکل داده‌اند.

این خوانش‌هایِ محدود به چندین تم مشترک رسیده‌اند، و شاید یکی از بحث‌برانگیزترینِ آنان نوع نگاه به‌خصوص این آثار به جایگاه مردان در طول تاریخ باشد. هدلی که ترجمۀ «بئوولف» او در ماه اوت توسط انتشارات فرار، اشتراوس و ژیرو^۱۶، روانۀ بازار می‌شود، می‌گوید: «عمدۀ مردسالاریِ مضر با درک ناقصی از شعر حماسی شکل یافته است.» او و بارش معتقدند که درکِ گذشتگان، نتیجۀ جهان‌بینی‌هایِ اشتباهی است که در خواندن صورت گرفته، برداشت‌هایی که فی‌نفسه، در جوهرۀ خود این حماسه‌ها، جایی ندارند. بارش به داستان رابطۀ عاشقانه آنئاس با ملکه «دیدو»ی^۱۷ کارتاژی^۱۸ اشاره کرده، که محققانِ مرد، خودکشی او را به‌عنوان رفتارِ زنی که «خودفریبی‌اش خارج از شور و سودایش بوده است» در تاریخ جای داده‌اند. اما بارش بر آن است که خودکشی او فقط حاصل یک قلب شکسته نیست، بلکه پاسخی به یک موضعِ ضعف سیاسیِ غیرمنتظره نیز می‌تواند باشد.

«به چه کسی مرا رها می کنی – به چه نوع مرگی؟» دیدو، آنئاس را متهم می‌کند: «برادر من، آیا باید منتظر «پیگمالیون»ی^۱۹ باشم تا شهر مرا ویران کند؟ لابارس، چه کسی مرا به بردگی خواهد گرفت؟»

امیلی ویلسون^۲۰ انگلیسی‌زبان که اولین ترجمه‌اش در سال ۲۰۱۷ از «ادیسه» بود، می‌گوید: «به‌نظر من، ما به‌عنوان مخاطب، در خوانش آثار حماسی، به‌دنبالِ ابرقهرمان‌ها هستیم و این ابرقهرمان‌ها، عموماً به‌عنوان مردانی خوب و کوشا، تصویر می‌شوند.» در این مسیر، خوانش ویلسون به آغاز روند کنونی ارزیابی مجدد حماسه‌ها یاری رساند، که عمدتاً توسط زنان نویسنده هدایت شده است. علاوه‌بر ترجمه‌های ویلسون، هدلی و بارش، رمان‌هایی مانند «سکوت دختران»^۲۱ پت بارکر^۲۲، «سیرسه»^۲۳ اثر مادلین میلر^۲۴ و «همسر خاص»^۲۵ هدلی که همگی در سال ۲۰۱۸ منتشر شده‌اند، تلاش‌هایی هستند تا باری دیگر با همراهیِ این بررسی‌هایی نوین از حماسه‌هایِ «ایلیاد»، «اودیسه» و « بئوولف» به‌ترتیب، دریچه‌ای به‌سوی نگاهی معاصر، به جایگاه زنان را، بگشاییم.

اما تمرکز تازۀ پژوهشگران برای شنیدن صدای‌هایِ زنانه در این آثار کلاسیک، نوعی آرزویِ ایجاد برابری در حماسه را بازگو می‌کند. این مسئله، منعکس کنندۀ احساسِ فوریت در بازگرداندن تفاوت‌های ظریف به درک عمومی از مفهوم ژانر است. از آنجایی که یک‌سری از بحران‌هایِ سیاسی در غرب، چالش‍‌های جدیدی را برای داستان‌هایی که هنجارها و اصول اساسی ما را شکل داده‌اند، ایجاد کرده است، کسانی که حماسه را مطالعه می‌کنند خوشبختانه خوانش‌های انتقادی را به‌عنوان تلاشی فزاینده و حیاتی در نظر می‌گیرند:

«شعر حماسی نحوۀ درک و بینش ما از جهان را شکل داده است. هدلی می‌گوید: ما از این حماسه‌ها صرفاً برای توجیه خود بهره برده‌ایم اما «اکنون زمان باز کردن درها، فرا رسیده‌ است.»

اما چرا الان؟ نیکلسون در «خواندن و نخواندن «ملکه پریان»^۲۶، که در ماه می منتشر شد، خاطر نشان می‌کند که کلمۀ «بحران» در ابتدا یک اصطلاح پزشکی بود که به «نقطه‌ای تعیین‌کننده در روند یک بیماری اشاره می‌کرد. بیمار یا می‌میرد یا شروع به بهبودی می‌کند.» نیکلسون می‌گوید که اسپنسر در قرن شانزدهم «ملکه پریان» را «به‌دلیلِ طولانی شدن احساس بحران» به نگارش درآورد. هنگامی که نیکلسون کار بر روی کتاب خود را در قرن بیست‌و‌یکم آغاز کرد، متوجه شد که «در حال فکر کردن به معنای خواندن در شرایط بحرانی است.» او اکنون با تأمل در دورۀ پرتنشِ میان مفهوم کتاب و زمانۀ انتشار آن، می‌گوید: «یکی از چیزهایی که در مورد تجربۀ بحران متوجه شدم این است که ما را مستعد تمثیل‌سازی برای همه‌چیز می‌کند. بخشی از تجربۀ خواندن و انگیزۀ نگریستن به ادبیات در لحظه‌ای که احساس می‌کنید دنیا در حال تبدیل به چیزی است که دیگر آن را نمی‌شناسید و «عجب، که اینطور»ها در زبان، فکر و عمل شما پدیدار می‌شود، ظهور می‌کند.

از بسیاری جهات، تاریخِ شعر حماسی، تاریخ تحولات سیاسی است – و بله، بیشترِ تاریخ را بحران در بر گرفته است. دانته آلیگیری^۲۷ – سوژۀ اثر جان توک^۲۸ «چرا دانته اهمیت دارد»^۲۹ و گای پی رافا^۳۰ «استخوان‌های دانته: چگونه یک شاعر ایتالیا را اختراع کرد»^۳۱ – زمانی «کمدی الهی»^۳۲ را خلق کرد که شهرش فلورانس، در اثر نبرد بین گوئلف‌ها که قبلۀ سیاسی آن‌ها پاپ بود و گیبلین‌ها که به امپراتور مقدس روم نظر می‌کردند، از هم پاشیده بود^۳۳.

اسپنسر ملکۀ پریان را درحالی نوشت که به‌عنوانِ یک مدیر ارشد استعماری زیر نظر دولت بریتانیا، در ایرلند منصوب شده بود و تاکتیک‌هایِ وحشیانۀ سرکوب مردم بومی را اجرا می‌کرد. ویرژیل، آنئید را در سال‌های اول امپراتوری رم به نگارش درآورد، زمانی‌ که آگوستوس^۳۴ تلاش می‌کرد تا تصویر خود را از یک خودکامۀ ظالم و جنگ‌طلب به یک رهبر نیکوکار تغییر دهد. «اودیسه» در اواخر قرن هشتم قبل از میلاد نوشته شد، نزدیک به یک قرن قبل از اینکه دولت-شهرهای یونان شروع به شکل‌گیری در راستایِ توسعۀ اولین فرم دموکراسی کنند.

ویلسون دراین‌باره می‌گوید: «هومر در کلنجار با سؤالاتی دربارۀ رابطۀ فرد با جامعه، این تحول را در آثار خود، پیش‌بینی کرده بود.»

شاید به این دلیل که شعرهایِ حماسی اغلب در دوران تحولات سیاسی پدیدار می‌شوند، درس‌هایی که خوانندگان از آن‌ها گرفته‌اند در طول دهه‌ها و قرن‌ها، گاه به‌صورتی کاملاً متغیر خود را نمایان می‌کنند. بارش می‌گوید تاریخِ «آنئید» نشان می‌دهد که گسترۀ تفسیرها تا چه حد می‌تواند وسیع باشد: قرون وسطایی‌هایِ اولیه مسیحی «این نوع شعر را به‌صورتِ تمثیلی داستان‌وار برای شناختن هر انسان خوبِ مسیحی‌ای برگزیدند». موسولینی^۳۵ آن را «به‌عنوان حمایت از احیایِ امپراتوری رم» قلمداد کرد. و برخی از آمریکایی‌هایِ قرن ۱۹ آن را به‌عنوان «شعری در مورد گروهی از پناهندگان می‌دانستند که به سمت غرب می‌روند تا ملتی جدید تأسیس کنند، بومیان را در جنگ شکست دهند، آن سرزمین را تصرف کنند و هرآنچه کردند را خواست خدا بنامند.»

بارش می‌گوید این تفاسیر لزوماً اشتباه نیستند، بلکه نتیجۀ قابلِ‌فهمی از «افرادی هستند که فکر می‌کنند خوانش‌شان، از مجموعه ارزش‌های پایدار آن‌ها، حمایت می‌کند.»

اما آنچه بیش از همه این مجموعۀ جدید از کتب را به‌هم پیوند می‌زند، این است که آن‌ها با پذیرش پیچیدگیِ نادیده گرفته شدۀ متونِ منبع خود، به‌دنبال به‌چالش کشیدن ارزش‌های موجود امروزی هستند، نه تایید آن‌ها. همانطور که تام فیلیپس^۳۶، نویسندۀ «حماسه نابهنگام: «آرگوناتیک» آپولونیوس رودیوس»^۳۷، می‌گوید: «شما نمی‌توانید به‌سادگی همچون قهرمانانِ داستان هومر عمل کنید.»

هدلی باور دارد که اکثر خوانندگان «بئوولف»: «این درک را دارند که ما اساساً با شخصیت‌هایِ انسانی طرف هستیم.» اما ازسوی‌دیگر هیولاهایی که با انسان‌ها در جنگ‌اند نیز «به‌عنوان کاراکترهایی زیرک، شجاع، و باهوش توصیف شده‌اند» و داستان‌هایِ احساسی متقاعدکننده‌ای به آن‌ها در طول روایتِ اثر، نسبت داده می‌شود. «بئوولف»، از دیدگاه آن‌ها، داستانی دربارۀ غریزه انسان برای «ایجاد موقعیتی است که در آن همسایۀ شما هیولا است». ارزشِ پذیرفته شده ممکن است این باشد که انسان‌ها قهرمان هستند، اما هیولاها، به‌دلائل متقاعدکنندۀ خود، مملویی از ایده‌هایِ متفاوت را در ذهن مخاطب خلق می‌کنند که به یک مفهوم محدود نمی‌شود.

ملکه پریان با فصلی به‌نام «The Mutability Cantos» پایان می‌یابد که برای اولین‌بار یک دهه پس از مرگ اسپنسر ظاهر شد. با الحاق به شش کتاب اصلی شعر – از دوازده کتاب اسپنسر که برای وجود آنان برنامه‌ریزی شده بود – ابها‌می شگفت‌انگیز نمایان می‌شود. نیکلسون می‌گوید: «این اثر یک جهان‌بینی یکپارچه برای ما فراهم نمی‌کند، زیرا دقیقاً همان‌جیزی است که یک حماسه بایست ارائه دهد: تأملی دربارۀ تلقینِ جایگاه «خود» به اثر، در متنِ تفسیر آن.» این شعر با دعایی برای ظهور لحظه‌ای که در آن همه‌چیز روشن و حل می‌شود، به پایان می‌رسد. البته، آن لحظه هرگز، آنطور که از متن این اثر مشخص است، نخواهد آمد. اما نکتۀ اصلی این حماسه ممکن است تا حدودی با آنچه اسپنسر تصور می‌کرد، متفاوت باشد: این متن قصدِ ارائۀ یک دیدِ همیشگی و منسجم برای جامعه را ندارد، زیرا حماسه یک «فرصت» است، مجالی برای خوانندگان تا تصور کنند که «آن» بینش چگونه باید برای «آنان» مطرح باشد و جان بگیرد. ویلسون دراین‌باره می‌گوید: «صدای مردم همیشه در هر زمان متفاوت به‌گوش می‌رسد، زیرا مردم تغییر می‌کنند.»

در باب تصویر اصلی:

دیدو و آنئاس^۳۸ – اثرِ پومپئو باتونی^۳۹

این متن ترجمه‌ای بود از مقالۀ Looking at Epic Poetry Through 21st-Century Eyes به قلمِ Talya Zax که در وب‌سایت newyorker.com منتشر شده است.

#نظریه_شعر #newyorker